Yaş ayrımcılığı (ageism), bir kişinin ya da grubun yaşına bağlı olarak maruz kaldığı önyargı ve haksız muamelenin genel adıdır. İş yerinde veya günlük yaşamda nasıl ortaya çıktığı, etkileri ve önleme yöntemleri bu yazıda özetlendi.
Yaş Ayrımcılığı (Ageism) Nedir?
Ageism (yaş ayrımcılığı) ilk kez 1969 yılında Amerika Ulusal Yaşlılık Enstitüsü başkanı Robert Butler tarafından tanımlanmıştır. Kısaca insanların yaşları yüzünden mağdur edilmelerini anlatır.
Dünya Sağlık Örgütü yaş ayrımcılığını; başkalarının ya da bir kişinin yaşı baz alınarak klişelere (nasıl düşündüğümüz), önyargıya (nasıl hissettiğimiz) ve ayrımcılığa (nasıl davrandığımız) maruz kalması olarak tanımlamıştır.
O halde “Yaşçılık nedir” sorusunu “Bireylerin sadece yaşları sebebiyle ayrımcılığa maruz bırakılmalarıdır” diye cevaplandırabiliriz.
Yaşlılık Tanımı Nedir?
Bu sorunun cevabını da heryasta.org sitesine verdiği röportajla İletişim Akademisyeni Prof. Dr. Yasemin Giritli İnceoğlu versin:
“Avrupa’nın çoğu, Dünya Sağlık Örgütü ile aynı şekilde düşünüyor; yaşlılığın 65 yaşında başladığı konusunda çoğu hem fikir. ABD’de bu yaş sınırı birtakım araştırmalarda, erkekler için 70 ila 71 yaşları kadınlar için ise 73 yaş olarak kabul ediliyor. On yıl kadar kısa bir süre önce İngiltere’de, insanlar yaşlılığın 59 yaşında başladığına inanıyorlardı. Ancak, 2018’de yapılan araştırmalar, bu sınırın 70 yaşına çıktığını gösteriyor. On yıl önce, Türkiye yaşlılığın başlangıcını 55 olarak kabul etti, çünkü o sırada ülkenin ortalama yaşam beklentisi 72 idi. Afrika’da bir ülke olan Libya’da emeklilik yaşı 65’ten 70’e çıkarıldı. Avustralya’da mevcut emeklilik yaşı 67’dir, ancak önümüzdeki birkaç yıl içinde artması beklenmektedir. Hükümet ayrıca yaşlıların daha uzun süre çalışmaya devam etmeleri için baskı yapmaktadır.”
40’ları, 50’leri geçelim, velev ki Dünya Sağlık Örgütü’nün kabul ettiği sınırlarda yaşlısınız. Bu artık işe giremeyeceğiniz, terfi alamayacağınız anlamına mı gelmeli? Elbette hayır.
Birleşik Krallık, ABD, Avustralya, İrlanda gibi dünyanın pek çok ülkesinde yaşa dayalı işe alım yapılamaz, terfi engellenemez. Çünkü ‘yaş ayrımcılığı’ yasa kapsamına alınmış.
Yaş Ayrımcılığı ile Nerelerde Karşılaşıyoruz?
Yaşa dayalı ayrımcılıkta Butler’ın da işaret ettiği gibi kişisel, kültürel ve yapısal düzeyde karşılaşıyoruz.
- Kişisel Düzey: Kişinin içinde yetiştiği ortamda yaşa ve yaşlanmaya bakış açısı ile ilgilidir. Burada kişinin içinde yetiştiği ortam ve bu ortamlarda öğrendiği yaşlılığa ilişkin kabulleri etkili olmaktadır.
- Kültürel Düzey: Kültürün yaşlıya bakışı, yaşlılığın medyada nasıl ele alındığı, yaşlılıkla ilgili şakalar, göndermeler etkilidir. Toplumumuzdaki ‘ununu elemiş eleğini asmış’ ‘yaşından utan’ ‘yaş yetmiş iş bitmiş’ ifadelerini kültürümüzün yaşa bakışı olarak ele alabiliriz.
- Yapısal Düzey: Yaşlılara yönelik kurumsal politikaların olmaması, hizmet eksikliği veya yokluğu söz konusudur.
Yaş Ayrımcılığı Örnekleri Neler?
Medical News Today web sitesi ‘Yaş ayrımcılığı nedir ve sağlığı nasıl etkiler’ başlıklı makalesinde karşılaşabileceğimiz yaş ayrımcılığı örneklerini aşağıdaki iki ana başlıkta ele almış. Her iki ana başlığı birkaç örnekle şöyle özetleyebiliriz:
İş Yerinde Yaş Ayrımcılığı
Yaş ayrımcılığı yaşları dolayısı ile mağdur olan hem gençleri hem yaşlıları kapsasa da, şu anda görünen daha çok belirli yaşın üstündekilerin mağdur olduğu. Maalesef ülkemiz, yaşlı bulundukları için işe alınmayan nitelikli insanlar ile dolu. Firmanın aradığı tüm kriterlere sahip olduğu halde yaşları dolayısıyla iş bulamayanların ülkesiyiz. Belirli bir yaşın üstündeki ve altındaki insanları işe almayı reddetmek, bir iş mülakatında adaya yaşını sormak, yaşları dolayısıyla çalışanları terfi ettirmemek, iş yerinde zorbalık ve taciz benzeri örnekler verilebilir.
Bireysel Yaş Ayrımcılığı
Aile bireylerine sanki onlar görünmezmiş, zeki değilmiş gibi muamele etmek. Yaş üzerinden kişilere değersiz hissettiren şakalar yapmak. Bir kişinin isteklerini ve önceliklerini yaşı yüzünden dikkate almamak gibi örnekler verilebilir.
Yaşlı Ayrımcılığı Nedir?
Yaşlı ayrımcılığı yaşlı bireylerin ön yargılara göre ayrımcılığa tabi tutulmasıdır.
Yaşlı Ayrımcılığına Örnekler
Yaşlı ayrımcılığı örnekleri toplumun farklı yerlerinde kendisini gösterir:
- Sağlık hizmetlerinde yetersiz ilgi ve yaşlı hastaların ihmal edilmesi
- Toplumsal etkinliklerde kişilerin yaşlı olmaları nedeniyle dışlanmaları
- Medyada yaşlıları negatif klişelerle yansıtma örnekleri
Yaş Ayrımcılığının Etkileri Neler?
Yaş ayrımcılığı hem yaşlı hem de genç bireyleri etkileyebilir. ABD’de yaşlılar arasında yapılan bir çalışma, yaşlıların yaşlanma ile ilgili olumsuz algılar geliştirmesi halinde sağlığına daha az önem verdiğini, bu durumun kalp hastalıkları, hafıza bozukluğuyla ve yaşam isteğinde düşüşle ilişkilendirildiğini göstermiştir (Medical News Today).
Ayrıca yaş ayrımcılığı sadece bireysel değil toplumsal boyutta da zarar verir. Örneğin yaşlı işsiz kalan bireylerin iş bulması zorlaşır; bu durum hem psikolojik travmaya hem de ortalama yaşam süresinde düşüşe (örneğin işsiz kalmanın 3 yıl kısa ömre yol açabileceği) neden olabilir. Başka bir çalışma da yaşlılarda kendine yönelik ayrımcılığın, kötü öznel sağlıkla ilişkili olduğunu göstermiştir (The Lancet).
Yaş Ayrımcılığı Nasıl Önlenir?
Yaş ayrımcılığıyla mücadelede Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre üç etkili strateji öne çıkar:
- Eğitim ve bilinçlendirme: Özellikle yaşa ilişkin mitleri dağıtmak, önyargıları azaltmak ve gerçekçi bakış açısı kazandırmak için eğitim faaliyetleri oldukça etkilidir.
- Kușaklararası etkileşim (intergenerational) programlar: Farklı yaş gruplarının bir araya gelmesini ve empati kurmasını sağlayan girişimler, önyargıların kırılmasına yardımcı olur.
- Politika ve yasal düzenlemeler: Belirli yaş gruplarına yönelik ayrımcılığı engelleyen yasalar ve politikalar, sistemsel düzeyde etkili değişim sağlar.
Bu çabalar, yalnızca bireysel düzeyde değil, toplumsal olarak da yaşa dayalı önyargıların kırılmasına katkıda bulunur.
Yaş Ayrımcılığı Bitmeli
Ülkemizde henüz "yaş ayrımcılığı" yasa olarak uygulamada olmadığı için maalesef işe alımda yaş bariyeri hala devam ediyor. Güzelim insan kaynağı, yaş ayrımcılığı yüzünden çar çur ediliyor. Okumuş, deneyim kazanmış, yetkinlik geliştirmiş nice kıymetli aday sadece yaşları yüzünden yarışın dışında bırakılıyor. Adaylara da, kurumlara da, bu ülkeye de yazık.
Yaş ayrımcılığının sonlanması gerektiğinin önemli gerekçelerinden biri de değişen demografik yapımız. Ülkemizde artık her 10 kişiden 1’i 65 yaş üstü, yani nüfusumuz yaşlanıyor. Yaş ayrımcılığının sadece kurumların değil toplumun da geleceğini tehlikeye attığının farkında olmak gerek.
Kaynaklar:
https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/ageing-ageism
https://www.medicalnewstoday.com/articles/ageism
Dünya Sağlık Örgütü (WHO): “Ageing: Ageism” – WHO sorular ve cevap sayfası https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/ageing-ageism
Dünya Sağlık Örgütü (WHO): “Ageism – Health topics” – WHO genel bilgi sayfası https://www.who.int/health-topics/ageism
Medical News Today: “What is ageism? Types, examples, and impact on health” https://www.medicalnewstoday.com/articles/ageism
The Lancet / The Lancet Public Health: “Associations between age discrimination and health and wellbeing…” https://www.thelancet.com/journals/lanpub/article/PIIS2468-2667%2819%2930035-0/fulltext
